د سپټمبر ۱۱مې پېښه؛ پر افغانستان او نړۍ يې اوږمهاله اغیز
د ۲۰۰۱ میلادي کال د سپټمبر ۱۱مه هغه ورځ وه چې نړۍ په کې په يوه وخت له يوې بدمرغه او تر ټولو د خونړي ترهګريز برید سره مخ کړه، د القاعده سره تړلو ۱۹ ترهګرو د متحده ایالتونو په څلورو سوداګريزو الوتکو بریدونه وکړه، هغه يې یرغمل کړې، نږدې ۳۰۰۰ کسان يې ووژل او نړۍ يې له يوې سترې غميزې سره مخ کړه.
بریدونه:
د سپتمبر په ۱۱مه، سهار ۸:۴۶ دقیقې، د امریکن ایرلاینز ۱۱مه الوتکه د نیویارک په نړۍوال سوداګریز مرکز (ورلډ ټریډ سینټر) د شمالي برج سره ولګېده. ۱۷ دقیقې وروسته، د سهار ۹:۰۳ دقیقې، د یونایټیډ ایرلاینز ۱۷۵مه الوتکه د جنوب برج سره ولګېده، چې له امله یې یوه ستره اور لګېدنه رامنځته شوه. د نړۍ په ګوټ ګوټ کې میلیونونو خلکو د حیرانتیا په حالت کې دا بریدونه ننداره کړل او په څو ساعتونو کې دغه برجونه راوغورځېدل، چې د نیویارک ښار واټونه یې په دوړو او خاورو کې پټ کړل.
په همدې وخت کې، د سهار ۹:۳۷ دقیقې، د امریکن ایرلاینز ۷۷مه الوتکه د ویرجینیا ایالت په ارلینګټن کې د دفاع وزارت (پنټاګون) سره ولګېده، چې ۱۲۵ عسکر او ملکي خلک او ۶۴ مسافرین یې ووژل.
په پای کې، د سهار ۱۰:۰۳ دقیقې، د یونایټیډ ایرلاینز ۹۳مه الوتکه د واشنګټن ډي سي پر لور روانه وه، خو د پنسلوانیا په یوه ډګر کې راولوېده. داسې باور کېږي چې د الوتکې مسافرو د بریدګرو سره مقاومت وکړ او په پلازمېنه کې يې د يو بل ستر برید مخنیوی وکړ. په دغه الوتکه کې ټول ۴۴ کسان ووژل شول.
امریکا کې اوښتې مرګ ژوبله:
د سپتمبر ۱۱مې پېښو ټول وژل شوي ۲۹۷۷ کسانو ته ورسېدل چې په کې د څلورو الوتکو مسافرین، د نړۍوال سوداګریز مرکز او پنټاګون کارکوونکي، لومړني غبرګون ښودونکي او نور ملکي خلک شامل وو. د وژل شویو کسانو تر منځ د ۹۰ څخه زیات هېوادونو اتباع هم شامل وو. په زرګونو کسان ژوبل شول او ډېر نور د دوړو او رواني ټپونو له امله اغېزمن شول.
د افغانانو مرګ ژوبله:
د جګړې په اوږدو کې، زرګونو افغانانو خپل ژوند له لاسه ورکړ. د سپتمبر ۱۱مې بریدونو نه وروسته د جګړې، بمباریو، او بریدونو له امله په افغانستان کې لږ تر لږه ۴۷۰ زره څخه زیات خلک ووژل شول چې په دې کې ملکي وګړي، امنیتي ځواکونه، او وسلهوال شامل دي. د دې تر څنګ، په میلیونونو افغانان بېځایه شوي او د جګړو له امله یې خپل کورونه پرېښي.
د دغو بریدونو په ځواب کې، امریکا د ترهګرۍ پر وړاندې جګړه پیل کړه او پر افغانستان یې یرغل وکړ، څو القاعده ډله له منځه یوسي او د طالبانو رژیم چې هغوی ته یې پناه ورکړې وه، نسکور کړي. دغه پېښه د امریکا د کورني امنیت وزارت (Department of Homeland Security) د جوړېدو لامل شوه او په نړۍواله کچه امنیتي تدابیر سخت شول.
د سپتمبر ۱۱مې پېښې اغېزې لا هم په نړۍوال سیاست، نړۍوالو اړیکو، او ملي امنیتي تګلارو کې لیدل کېږي. په نیویارک کې د ۹/۱۱ یادګار او موزیم د قربانیانو او ژغورل شویو خلکو د زړورتیا نښه ده او دغه غمیزه په تل پاتې توګه د نړۍ په حافظه کې پاتې ده.
د سپټمبر د ۱۱مې له پېښې وروسته پر افغانستان د يوې نړۍوالې غمیزې اغېز
د ۲۰۰۱ کال د سپتمبر ۱۱مه نېټه نه یوازې د امریکا لپاره د یوې سترې غمیزې ورځ وه، بلکې د دې پېښې اغېزې تر ډېرو کلونو وروسته هم په نړۍ کې احساسېږي. په ځانګړي ډول، دغو بریدونو د افغانستان په تاریخ کې ژور بدلونونه راوستل، ځکه چې د دې ترهګریزو بریدونو نه وروسته، امریکا په افغانستان کې د طالبانو پر وړاندې جګړه پیل کړه. دې جګړې شاوخوا ۲۰ کاله دوام وکړ، چې د افغانستان لپاره يې لوی زیانونه او بدلونونه راوړل.
د ۲۰۰۱ کال د سپتمبر ۱۱مې بریدونو وروسته، امریکا د طالبانو حکومت د القاعده شبکې سره د اړیکو له امله دړې وړې کړ. دا جګړه په لومړیو کې د طالبانو له واکه لرې کولو او القاعده شبکې له منځه وړلو لپاره پیل شوه، خو په اوږده موده کې یې د افغانستان اوسېدونکي له بېپایانه جګړو او ناامنیو سره مخ کړل.
د امریکا په مشرۍ ایتلاف ځواکونو او د افغان حکومت ترمنځ جګړو، د طالبانو او نورو وسلهوالو ډلو پر وړاندې مبارزه، او په دې وروستیو کې د طالبانو بیا واک ته رسېدل، ټول هغه بدلونونه دي چې د سپتمبر ۱۱مې له پېښو سره نېغ په نېغه تړاو لري.
د افغانستان اوسنی وضعیت:
د ۲۰۲۱ کال په اګست کې، د امریکا او نورو نړۍوالو ځواکونو له وتلو وروسته، طالبان یو ځل بیا د افغانستان واک ته ورسېدل. د طالبانو بیا واکمنېدو د افغانستان په سیاسي او اقتصادي وضعیت کې سخت بدلونونه راوستل. اقتصادي بندیزونه، د بشري حقونو خراب حالت، او د نړۍوالو مرستو کمېدل ټولې هغه ستونزې دي چې افغانان ورسره مخ دي.
د سپتمبر ۱۱مه یوازې د امریکا لپاره نه، بلکې د افغانستان لپاره هم د یو ستر بدلون پیل و. له دې بریدونو وروسته، د افغانستان جګړه او ورسره تړلې کړکېچونه په هېواد کې په لکونو کسانو ته مرګژوبله واړوله. د طالبانو بیا راتګ په هېواد کې د راتلونکو سیاسي او اقتصادي ستونزو خبر ورکوي، چې لا هم د دې اوږدې جګړې اغېزې احساسېږي.
